Tijdens de rechtenstudie wordt men geacht veel te lezen. Voor het overgrote deel is dat non-fictie, maar er zijn uitzonderingen: een vak als Recht en Literatuur richt zich specifiek op fictie en heeft als voorgeschreven literatuur bijvoorbeeld Sophocles’ Antigone. Daarbij wordt echter vooral gekeken naar boeken, en blijft een ander “extern perspectief” grotendeels onbelicht: films. Hoewel er enige pogingen zijn gedaan aandacht te besteden aan het genre “recht en film”[1] is dat tamelijk beperkt gebleven – en dat is jammer, want er zijn veel uitstekende films te vinden waar (soms onbedoeld) veel uit te leren valt over het recht. In dit artikel al ik daarom een van ’s werelds beroemdste sciencefictionseries onder het juridische vergrootglas leggen: Star Wars.  

Star Wars in een notendop
Voor degenen die Star Wars niet kennen, zal ik allereerst kort uitleggen hoe de films in elkaar steken (ja, dit stuk bevat spoilers). Alle films spelen zich af “a long time ago, in a galaxy far, far away.” De zogeheten Original Trilogy, uitgekomen tussen 1977 en 1983 en bestaande uit Episodes IV-VI,[2] vertelt het verhaal van de jonge Luke Skywalker en zijn strijd tegen het Galactische Keizerrijk (hierna aangeduid met zijn Engelse naam, The Empire), dat wordt geleid door de kwaadaardige keizer Palpatine en zijn rechterhand Darth Vader. Aan het einde van Episode V: The Empire Strikes Back doet Darth Vader na een episch duel aan Luke de onthulling dat “I am your father”: Vader is Lukes vader, Anakin Skywalker.            

De Prequel Trilogy, bestaande uit de tussen 1999 en 2005 uitgekomen Episodes I-III, volgt de jonge Anakin Skywalker en vertelt hoe hij Darth Vader werd. Anakin is hier een Jedi ridder, belast met het bewaken van de vrede in de Galactische Republiek. Die is verwikkeld in een burgeroorlog, waarin een beweging die zich de Separatisten noemt zich wil afscheiden van de rest van de planeten. Om deze opstand te onderdrukken kent de Senaat aan grootkanselier Palpatine buitengewone bevoegdheden toe, waarmee hij vrijwel ongecontroleerd kan regeren. Als men ontdekt dat Palpatine een Sith Lord is – en bovendien het brein achter de Separatistische beweging – probeert men hem uit te schakelen, maar de poging slaagt niet: Palpatine slaat de coup af en roept zichzelf uit tot keizer van het Galactische Keizerrijk.[3]  

Unlimited power!
Veruit de duidelijkste parallel is te vinden in de eerste drie films, en in het bijzonder in de opkomst van Palpatine. Als hij zich na de mislukte couppoging uitroept tot keizer doet hij dat met de woorden “In order to ensure our security and continuing stability, the Republic will be reorganized into the first Galactic Empire, for a safe and secure society” – dit alles onder luid applaus van de verzamelde leden van de Senaat, die er blijkbaar geen probleem mee hebben dat de democratie voor hun ogen wordt afgeschaft.

Klinkt dit patroon – crisis, Senaat die vastloopt in eindeloze discussies, meer bevoegdheden voor de leider, couppoging, “unlimited power” die niet wordt gehinderd door democratie, dictatuur – wellicht bekend? Vervang “Palpatine” door “Hitler”, “Galactische Republiek” door “Weimarrepubliek”, “Jedi-coup” door “Rijksdagbrand” en “unlimited power” door “Ermächtigungsgesetz”[4] en we zijn in het Duitsland van 1933. Doe hetzelfde met “Julius Caesar”, “Romeinse republiek”, “burgeroorlog” en “dictator voor het leven” en je krijgt Rome rond 45 v. Chr. Het is niet verwonderlijk dat er sterke overeenkomsten bestaan tussen de verschillende coups: Star Wars-bedenker George Lucas putte voor Episode III: Revenge of the Sith inspiratie uit historische staatsgrepen, waaronder die van Caesar, Napoleon en Hitler.[5] Over de parallellen tussen de verschillende coups merkte hij op: “You sort of see these recurring themes where a democracy turns itself into a dictatorship, and it always seems to happen kind of in the same way, with the same kinds of issues.”[6] Een groot deel van Revenge of the Sith is, in zekere zin, een studie naar de vraag hoe een democratie op democratische wijze aan haar einde kan komen.[7]            

Uiteraard is deze interpretatie niet beperkt tot het verleden: ook na Star Wars zijn politici en regeringen veelvuldig vergeleken met Palpatine en The Empire. George Lucas baseerde Palpatine deels op Richard Nixon,[8] en toen A New Hope in 1977 uitkwam vergeleken velen The Empire met de Sovjet-Unie.[9] De Amerikaanse politiek biedt meer vergelijkingen: zo meenden veel Democraten dat de steeds toenemende macht van Palpatine in de Prequel Trilogy een  verwijzing was naar toenmalig president George W. Bush,[10] en dachten Republikeinen hetzelfde van “executive order president” Obama.[11]            

Nog recenter deed de verrassende opkomst van Donald Trump, met het imago van een sterke man die niet uitgebreid met de wetgevende macht overlegt maar liever doortastend optreedt, denken aan Palpatines machtsgreep in naam van een “safe and secure society”.[12] De op zijn zachtst gezegd geërgerde reacties van sommige Trump-aanhangers op de opmerking dat The Empire in feite een nazistische beweging is[13] – een bewering die, gezien de hierboven genoemde parallellen, verre van controversieel zou moeten zijn – geeft uiteraard ook te denken over wat Star Wars te vertellen heeft over Trumps presidentschap.[14]  

I am your father
Het is een veelgehoorde mythe dat George Lucas de gehele Star Wars-saga van tevoren had gepland. zo zou hij al voordat A New Hope uitkwam hebben bedacht dat Darth Vader Lukes vader is, en eigenlijk ook al de Prequel Trilogy hebben uitgedacht. Niets daarvan is waar: Lucas’ oorspronkelijke idee was een enkele film getiteld Star Wars – geen zes films met een zo uitgebreide plot, en zeker geen “I am your father”. Toch lijken in die beroemde scène aan het eind van The Empire Strikes Back alle puzzelstukjes op hun plaats te vallen, en lijkt het volkomen logisch dat Darth Vader ook daadwerkelijk Lukes vader is: ergens lijkt het alsof het moment altijd al in de films besloten lag. Dat is uiteraard niet het geval: Lucas heeft het bedacht tijdens het schrijven van The Empire Strikes Back. Tegelijkertijd had hij niet elke willekeurige onthulling kunnen doen: als Vader bijvoorbeeld had gezegd “I am your cat” of “I am R2-D2” zou niemand hem hebben geloofd.[15] Lucas – en met hem andere scriptschrijvers – heeft dus een grote creatieve vrijheid, maar geen onbeperkte: hij is gebonden aan het voorgaande deel van het verhaal, waarmee de nieuwe delen coherent moeten blijven.           

De Amerikaanse jurist Cass Sunstein, hoogleraar staatsrecht aan Harvard, is van mening dat iets soortgelijks geldt voor rechters, en dan in het bijzonder rechters van het Amerikaanse Supreme Court.[16] Neem bijvoorbeeld de “Equal Protection Clause” van het veertiende amendement.[17] Toen dat amendement in de jaren 1860 werd geschreven kon men niet voorspellen dat het jaren later gebruikt zou worden om een einde te maken aan segregatie,[18] vrouwen toe te laten tot een militaire academie[19] of het homohuwelijk te legaliseren.[20] Integendeel: de auteurs hadden waarschijnlijk een veel beperktere interpretatie in gedachten.[21] De beslissingen in zaken als Brown of Obergefell – elk een revolutie in de bescherming van minderheden – waren bovendien in strijd met eerdere uitspraken, die precies het tegenovergestelde beweerden.[22] Toch leken ze, toen ze werden gewezen, logischerwijs te volgen uit het veertiende amendement. Hiermee creëerde het Supreme Court zijn eigen “I am your father”-moment: tot die tijd waren segregatie of een verbod op het homohuwelijk niet ongrondwettig, terwijl het na die tijd vanzelfsprekend werd geacht. Het is echter niet zo dat het Supreme Court zo maar alles kan beslissen wat het wil: de rechters zijn gebonden aan wat Ronald Dworkin hun “constitutionele integriteit” noemde.[23] Zo kan het hof in de Equal Protection Clause geen verplichting tot “affirmative action” lezen – dat kan in redelijkheid niet worden afgeleid uit een eenvoudige plicht tot gelijke behandeling. Doet men dat wel, dan ontstaat er een rechterlijk “I am your cat”: de beslissing is met geen mogelijkheid te verenigen met voorgaande uitspraken en met de tekst van de wet.  

Conclusie
Beide aspecten van Star Wars die in dit artikel zijn onderzocht kunnen ons het nodige leren over het recht. De manier waarop Palpatine aan de macht komt biedt een interessante blik op hoe democratieën aan hun einde komen – des te relevanter in een tijd waarin de democratie steeds meer onder druk staat. De vergelijking van het totstandkomingsproces van het Amerikaanse staatsrecht met dat van de Star Wars-films geeft te denken over de ideeën van de “originalisten” in de Verenigde Staten, die menen dat aan de grondwet de betekenis moet worden toegekend die de opstellers ervan eraan gaven.[24] In de visie van de originalisten zou de plot van Star Wars dus besloten liggen in de oorspronkelijke ideeën van George Lucas – iets wat, zoals hierboven is opgemerkt, niet het geval is. Star Wars is, kort samengevat, lang niet altijd “a long time ago in a galaxy far, far away”. Integendeel: Star Wars is ook het hier en nu: het is Berlijn, 1933; het is ook Washington D.C., 1953; het is ook Leiden, 2017.

[1] Zie bijvoorbeeld G. Boogaard & H. de Mare, ‘Recht en film: De mogelijkheden voor een subdiscipline’, AA 2015, afl. 9, p. 729-733; E. Dedic, ‘Mijn broeders hoeder. Broederschap bekeken vanuit de loop van een pistool’, in: C. Bouteligier & A. Ellian (red.), Fundamentele verhalen. Over recht, literatuur en film, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2014, p. 311-334.
[2] De nummering van de films is ietwat verwarrend, maar op chronologische volgorde is het IV, V, VI, I, II, III, VII (VIII en IX zijn op komst).
[3] Dit is uiteraard een zeer beperkte samenvatting. De beste manier om het hele verhaal te weten te komen is eenvoudigweg de films te kijken.
[4] B.R. Rijpkema, Weerbare democratie. De grenzen van democratische tolerantie, Amsterdam: Nieuw Amsterdam Uitgevers 2015, p. 10; S. Trivedi, 'Star Wars: Rise of the Emperor Palpatine Based on Hitler', International Business Times 17 juli 2014.
[5] D. Germain, ‘Sci-fi themes hit closer to home. George Lucas says 'Sith's' echoes of Bush-era politics is intriguing but just a coincidence’, Los Angeles Times 16 mei 2005.
[6] C.R. Sunstein, The World According to Star Wars, New York: Dey Street 2016, p. 117.
[7] C. Horton, 'From World War to Star Wars: Rise of an Empire', starwars.com 15 juli 2014.
[8] Sunstein 2016, p. 114-115.
[9] Sunstein 2016, p. 42.
[10] Germain 2005. Bush’ vicepresident, Dick Cheney, is er trots op te worden vergeleken met Darth Vader: Z. Miller, ‘Cheney: "I Was Honored To Be Compared To Darth Vader"’, Business Insider 2 september 2011.
[11] Sunstein 2016, p. 119-120.
[12] Sunstein 2016, p. 72.
[13] A. Romano, ‘Star Wars has always been political. Here’s why the alt-right is claiming otherwise’, Vox 31 december 2016, vox.com; B. Guarino, ‘Star Wars isn’t political, says Disney chief responding to boycott by Trump supporters. He’s wrong’, The Washington Post 13 december 2016.
[14] Ik acht de kans overigens wel vrij klein dat er in de komende vier jaar een Death Star wordt ontwikkeld.
[15] Deze passage is grotendeels ontleend aan Sunstein 2016, p. 19-20.
[16] C.R. Sunstein, 'How Star Wars explains constitutional law', The Washington Post 29 april 2015. Sunstein baseert zich hierbij op de ideeën van Ronald Dworkin, die de rechters van het Supreme Court vergeleek met mensen die elk een hoofdstuk van een boek schrijven (zie daartoe R.M. Dworkin, Law’s Empire, Cambridge, MA: Harvard University Press 1986). Het Nederlandse staatsrecht is op dit gebied wat saaier, maar Jan Vranken meent dat een dergelijk “kettingverhaal” een goede metafoor is voor het Nederlands burgerlijk recht: J.B.M. Vranken, Mr. C. Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht. Algemeen deel***. Een vervolg, Deventer: Kluwer 2005/72.
[17] “Nor shall any state … deny to any person within its jurisdiction the equal protection of the laws.”
[18] Brown v. Board of Education, 347 U.S. 483 (1954).
[19] United States v. Virginia, 518 U.S. 515 (1996).
[20] United States v. Windsor, 570 U.S. 744 (2013); Obergefell v. Hodges, 576 U.S. 644 (2015).
[21] R.M. Dworkin, ‘The Moral Reading of the Constitution’, The New York Review of Books 21 maart 1996, p. 46-51.
[22] Resp. Plessy v. Ferguson, 163 U.S. 537 (1896), en Baker v. Nelson, 291 Minn. 310 (1971), 409 U.S. 810 (1972).
[23] Dworkin 1996.
[24] Dworkin 1996; J.J.J. Sillen, ‘Het Scalia Court: De nalatenschap van Justice Antonin Scalia (1936-2016)’, AA 2016, afl. 10, p. 781-786.