Een nieuw academisch jaar staat alweer voor de deur en dat betekent voor onze prachtige Faculteit der Rechtsgeleerdheid, onder de meesten bekend als het KOG, aan de Steenschuur 25 in Leiden dat vele nieuwe gezichten verwelkomd mogen worden. Ook ik zet hier met veel enthousiasme mijn master ‘Recht en digitale technologie’ voort. Althans, ik heb al eerder het genoegen gehad om de Universiteit Leiden als student te mogen verkennen gedurende mijn tijd als bachelorstudent Rechtsgeleerdheid — drie jaren waar ik met veel plezier op terugkijk—, maar die toch ook wel een aantal dringende vragen bij mij heeft opgeroepen over de waarde van de rechtenstudie in dit digitale en door productiviteit gedreven tijdperk. Leidt de universitaire rechtenstudie ons eigenlijk wel op tot toekomstbestendige juridische professionals? Is de universitaire rechtenstudie eigenlijk wel ‘future-proof’?

De juridische praktijk is veranderd

Ik herinner mij de eerste dag van mijn studie nog heel goed. Het was de eerste dag van de introductieweek en deze ging direct van start met een inleidende bijeenkomst in zaal 04\05 van het Gorlaeus gebouw onder de begeleiding van verschillende faculteitsmedewerkers. Als net geslaagde middelbare scholier reisde ik vanuit Amsterdam Zuid met de trein naar Leiden Centraal om daar uiteraard veel te vroeg bij de collegezaal te arriveren. Hoewel de COVID-19 pandemie wat dit betreft een heleboel wat voorheen als ‘normaal’ werd ervaren fundamenteel heeft veranderd, zal ik de uiteindelijk overvolle collegezaal met ruim duizend rechtenstudenten, de één nog ambitieuzer dan de ander, nooit meer vergeten.

Ik begon aan mijn studie Rechtsgeleerdheid, afstudeerrichting International Business Law, met de ambitie om uiteindelijk met een bachelor en masterdiploma op zak een traditioneel carrièrepad bij een advocatenkantoor of overheidsinstantie te bewandelen. Vier jaar later lijkt de praktijk van de juridische professional echter ietwat veranderd te zijn. Vandaag de dag wordt de juridische praktijk namelijk in toenemende mate gedreven door technologie en efficiëntie, woorden die voorheen binnen het juridische vakgebied als ‘taboe’ werden — en zelfs vandaag de dag nog geregeld worden — bestempeld. Daar cliënten zich ertoe zetten zich aan te passen aan de realiteit van onze fundamenteel veranderde en veranderende wereld, wordt een vergelijkbare transformatie van de huidige en toekomstige juridische professionals geëist. De universitaire rechtenstudie zoals wij die vandaag de dag kennen, lijkt wat dit laatste betreft echter enigszins tekort te schieten.

De universitaire rechtenstudie: ‘future-proof’?

Zowel de LL.B. als ook de LL.M. leren ons eerst en vooral om te denken en werken als academisch opgeleide juristen. Zij geven ons, zoals dat al decennia lang het geval is, de fundamentele ‘basics’ van het recht mee (de oorsprong, basisprincipes en structuur van het recht) en bieden ons de ruimte om deze principes op een academische wijze te benaderen en toe te passen. Bovendien brengt de rechtenstudie ons de vaardigheden van juridisch redeneren, onderzoeken en argumenteren bij, zonder ooit stil te staan bij wat de praktijk daadwerkelijk van juridische professionals eist wat betreft kennis en vaardigheden. Hoe zit het met technologische bekwaamheid, creativiteit, bedrijvigheid, marketing en leiderschap? Welke alternatieve carrièrepaden bestaan er en waarom wordt er niet meer aandacht besteed aan het belang van interdisciplinariteit? Hoewel ik de waarde van de universitaire rechtenstudie absoluut niet wil ondermijnen en de voornoemde ‘basics’ dan ook als de kern hiervan acht, roept dit bij mij echter wel de vraag op of de universitaire rechtenstudie zoals die nu is vormgegeven studenten daadwerkelijk voorbereidt om uiteindelijk toe te treden tot de door technologie en efficiëntie gedreven arbeidsmarkt. En ik ben zeker niet de enige. 

De literatuur wijst uit dat de juridische praktijk zich van nature conservatief heeft opgesteld, omdat wet- en regelgeving van nature gebaseerd zijn op precedenten. Daar advocatenkantoren en juridische bedrijfsafdelingen zich twintig jaar geleden nog sterk verzetten tegen aanzienlijke investeringen in technologie, is het nu haast ondenkbaar dat technologie-producten als e-signing software, document drafting, review en automation software, document en contract workflow management software en cloud-based diensten — om slecht enkele voorbeelden te noemen — in het recente verleden überhaupt niet bestonden.

Sterker nog, de noodzakelijke samenwerking tussen de juridische sector en technologie werd nog eens verder benadrukt tijdens de COVID-19 pandemie. De impact van de pandemie op de juridische praktijk is buitengewoon ingrijpend gebleken en heeft tot fundamentele veranderingen geleid in zowel de levering van juridische diensten, alsook de rechtspraak. 

Ondanks de economische uitdagingen die deze periode heeft geleverd, heeft het recentelijk gepubliceerde 2021 Future Ready Lawyer rapport van Wolters Kluwer tevens uitgewezen dat 61% van juridische dienstverleners (waaronder advocatenkantoren en juridische bedrijfsafdelingen), gemeten op basis surveys verspreid onder 700 juridische professionals in negen Europese landen en de Verenigde Staten, van plan is om binnen de komende drie jaar extra te investeren in technologie Dit in vergelijking met 56% in 2020. Het rapport bevestigt daarnaast dat juridische professionals de digitale transformatie beschouwen als een belangrijke drijfveer voor verbeterde prestaties, efficiëntie en productiviteit en dat de toegenomen investeringen in technologische oplossingen logischerwijs zal worden voortgezet. Bovendien is de verwachte impact van transformationele technologieën, waaronder Big Data, Predictive Analytics, Artificial Intelligence, Machine Learning en robotische proces-automatisering, ook substantieel toegenomen ten opzichte van 2020, hoewel maar liefst minder dan een derde van de respondenten heeft aangeven deze technologieën ook daadwerkelijk goed te begrijpen.

Law School 2.0.

In reactie hierop pogen zowel gevestigde organisaties, alsook meer recent in het leven geroepen initiatieven, dit probleem vroegtijdig aan te pakken door rechtenstudenten de mogelijkheid te bieden de nodige kennis en vaardigheden op te doen in aanvulling op de reguliere rechtenstudie. Zo biedt de rechtenfaculteit aan de Universiteit Leiden een assortiment aan keuzevakken dat het snijvlak van recht en digitale technologie verkent. 

Een ander voorbeeld is de rechtenfaculteit aan de Universiteit van Wenen die zelfs een pilot heeft ontworpen voor een volledig nieuw curriculum dat zowel traditionele, als tech-gerelateerde vakken tot de opleiding rekent en daarnaast ook vaardigheidstrainingen biedt in de vorm van cursussen ‘programmeren voor juristen’ en zogeheten ‘legal hackathons’. Maar denk bijvoorbeeld ook aan het uit de Verenigde Staten afkomstige Law Without Walls-Initiatief, een deels virtueel initiatief dat erop gericht is innovatie in de juridische sector te stimuleren en, belangrijker nog, kritische vraagtekens te plaatsen bij de mentaliteit, vaardigheden en het gedrag van juridische professionals en deze nader vorm te geven. Of neem bijvoorbeeld Law School 2.0., een initiatief waar ik met veel plezier aan meewerk en dat middels een voorzichtig samengesteld LegalTech programma (de LegalTech Vacation Scheme) rechtenstudenten in staat stelt technologie toe te passen en te begrijpen in de hoop hen daarmee voor te bereiden op de toekomst van de juridische praktijk. De vraag die uiteindelijk zal resteren is: wie is daadwerkelijk klaar voor en voldoende voorbereid op de toekomst? Het antwoord op deze vraag ligt mijns inziens bij ons, bij de rechtenfaculteit, de beroepsorganisaties en de open markt — maar ook zeker bij de student.

Om tot slot terug te komen op mijn tijd als bachelorstudent Rechtsgeleerdheid: naast de overvolle collegezaal zijn ook de woorden van een van de tijdens de eerste bijeenkomst van mijn introductieweek aanwezige professoren mij tot op heden in grote lijnen bijgebleven. Hij zei iets in de trant van: ‘gebruik je studententijd uiteraard om te leren voor je tentamens, maar kijk vooral ook verder dan dat. Ontwikkel andere vaardigheden en verken buiten je studie om zoveel mogelijk andere activiteiten’. Met het oog op de toekomst, wil ik jullie dezelfde woorden meegeven in het kader van de ‘kick-off’ van dit nieuwe academische jaar. Veel succes toegewenst!